(termuat di Majalah Panyebar Semangat, No.44, Taun 2001)
Nalika aku maca serataning priyayi lihur Wa Santo (KRT Widijatmo Sontodipuro) ing PS edisi 38 – tanggal 22 September 2001, aku dadi kesengsem, kepingin nerapake hamijangane para sepuh duk ing nguni. Kebeneran materi-materi sing diserat mau ana sambung rapete karo piwulangan Basa Dhaerah (Jawa) SLTP.
Ing wulangan kelas 2 cawu 1 SLTP ana Sub Tema “Ukara Sesanti/ Semboyan”. Ing kono ana materi kayadene: Mangan ora mangan yen kumpul, Alon-alon waton kelakon, Rawe-rawe rantas malang-malang putung, Becik ketitik ala ketara, Sapa jujur bakal mujur, Sing salah seleh, Sing goroh growah, Sing weweh bakal wuwuh, Sepi ing pamrih rame ing gawe, Wani ngalah luhur wekasane, Adigang adigung adiguna, Ana catur mungkur, Ana awan ana pangan, Rukun agawe santosa crah agawe bubrah, lsp.
Pancen bener ngendikane pyayi luhur mau, sok-sok slogan-slogane wong Jawa iku mung dadi guyonan. Mula kanggone guru basa Jawa kudu melu cawe-cawe lan enggal-enggal cancut taliwanda saperlu nglurusake panemu-panemu sing kurang trep mungguhe empan lan papane.
Sadurunge, aku iki ya nuwun sewu lho karo pamaos. Ing kene dudu kok aku nggurui utawa minteri, aku mung saderma urun rembug. Yen bisa pamaos mengko ya kersaa nulis, ben dhiskusine dadi rame lan pungkasane padha tambah kawruhe. Nanging aku ya nyuwun pangapura, basaku ora bisa alus kaya panjenengane Wa Sonto. Aku pancen kelairan generasi anyar, dadi bisaku ya basa Jawa Anyar.
Karepku mangkene, nalika kita mulang siswa bab ukara sesanti mau, kita kudu menehi tuladha pengalaman urip ing madyaning bebrayan sing positif lan negatif. Sing positif kudune ditrapake siswa lan sing negatif kudune dibuwang wae. Tuladha:
a.Rawe-rawe rantas malang-malang putung.
Tegese: Kabeh sing ngalang-alangi sedyane, bakal disingkirake.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Nalika jaman perang ngrebut kamardhikan biyen, para pahlawan padha asesanti kaya kasebut. Karepe, sapa wae sing ngalang-alangi gegayuhane para pahlawan mau, sing arep mardhekakake negara Indonesia bakal diperangi utawa disingkirake.
Negatif: Nalika siswa arep melu ulangan banjur asesanti kaya kasebut. Sebab dheweke ora sinau. Pokoke aku kudu nyontek/ngerpek. Sing ora gelem nyontoni utawa nglapurake aku anggone ngerpek kudu disingkirake/diancam arep dilarani.
b. Becik ketitik ala ketara.
Tegese: Becik utawa ala bakal ketara dhewe ing tembe burine.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong iku yen tumindak becik marang liyan mesthi entuk piwales becik uga saka sapepadhane. Senajan piwales mau saka wong liya/dudu sakawit sing dibeciki mau, samono uga suwalike. Lan ing tembe buri sing tumindak becik entuk ganjaran swarga, dene sing ala entuk piwales neraka.
Negatif: asiswa sing mempeng sinanune kok kebeneran bijine eleklan sing nyontek/ngerpek bijine apik-apik. Kamangka bapak ibu gurune ora ngerti tumindake siswa mau. (yen guru mrangguli bab kara ngene, guru kudu bisa njlentrehake yen sejatine biji apik kasebut mung sawijine “kemenangan sesaat’. Durung mesthi yen mengkone bakal nemu kabegjan. E…mbokmanawa siswa sing kaya mangkono mau bakal angel entuk pagawean. Jalaran nalika di-tes ora bisa mangsuli babar pisan).
c. Sapa jujur bakal mujur
Tegese: Sing tumindak jujur bakal nemu kabegjan sejati.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong sing jujur saparipolahe mesthi bakal pinercaya liyan ing kana-kene. Wong-wong kang kaya mangkono banjur dipasrahi jejibahan wigati, kayata: nyekel dhuwit utawa donya brana kang banget ajine.
Negatif: Siswa sing kurang mampu pikirane bakal mbatin, “Wah, yen aku jujur terus nalika ulangan mesthi ajur bijiku. Wis aku daknyonto/ngerpek wae!”
d. Sapa sing salah seleh
Tegese: Sapa sing sengaja tumindak salah bakal konangan.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Maling nyolong sepedhah motor banjur digepuki rame-rame dening masyarakat.
Negatif: Siswa sing bola bali ngerpek nalika ulangan ora nate konangan bapak ibu gurune. Sebab gurune ora pati open lan siswane wasis anggone nyimpen kerpekan.
e. Sing goroh growah
Tegese: Sapa sing tumindak goroh bakal entuk kapitunan.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong sing bola-bali tumindak goroh, lumrahe bakal didohi ing pasrawungan lan ora bakal pinercaya liyan.
Negatif: Siswa sing pinter banget gorohe (profesional), sok-sok malah akeh kancane. Sebab, ngomong sakngomong kepenak dirungokake, nganti sing ngrungokake kepranan atine.
f. Sing weweh bakal wuwuh
Tegese: Sapa sing gelem ngamal mesthi entuk ijol kang ngluwihi ngamale.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong sing seneng dana driyah mesthi bakal entukgentine dudu saka pawongan sing diwelasi mau. Iki uga mathuk karo ajaran agama “Ora bakal entek samubarang kang diwenehake, nanging bakal ditambah makaping-kaping dening Gusti Allah.”
Negatif: Para siswa ora gelem/angel tumindak ngamal, sebab yen dhuwite diamalake bakal entek lan ora bisa njajan.
g. Sepi ing pamrih rame ing gawe
Tegese: Tumandang gawe tanpa duwe kamelikan apa-apa.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong ing padesan yen ngedegake omah utawa duwe gawe mantu/nyunat utawa ndandani dalan, lumrahe nganggo sesanti kasebut.
Negatif: Para siswa kadhang-kadhang duweni panemu, “Kok enak nyambut gawe ora dibayar, lha tenagane, wektune, imbangane apa? Rak rugi. Waktu adalah uang.”
h. Wani ngalah luhur wekasane
Tegese: Sapa sing gelem ngalah bakal nemu kamulyan ing burine.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Kaya dongeng Cinderella utawa Bawang Putih-Bawah Abang. Paraga Cinderella sasuwene urip karo mbakyu-mbakyune, dheweke tansah tumindak ngalah. Pungkasane banjur dadi “Permaisuri”. Semono uga si Bawang Putih tansah ngalah karo Bawang Abang, pungkasane Bawang Abang nemu cilaka.
Negatif: Jarene siswa, yen bocah iku terus-terusan ngalahan mesthi bakal disepelekake liyan. Mulane yen ana sing ngajak gelut, ya ayo diladeni wae.
i. Adigang adigung adiguna
Tegese: Ngendel-endelake kekuwatane, keluhurane, lan kepinterane.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong iku yen duweni kekuwatan (ilmu bela dhiri upamane) utawa keluhuran (putrane pejabat upamane) apadene kepinteran sawijine bab, mesthine ora dituduh-tuduhake marang liyan. Sebab, senajan ta ora dipamerake, suwening suwe wong liya bakal ngerti dhewe. Yen katelune sipat mau malah dipamer-pamerake, wong liya ngarani dhiri kita “sombong”.
Negatif: Jarene siswa, yen kita duwe kekuwatan ora dituduhake liyan, kita diarani licik lan ora duwe daya/tenaga. Yen kita putrane priyayi luhur, ya kudu ngatonake keluhurane wong tuwa kita lan kita kudu luwih onjo, aja nganti kalah karo kanca liyane. Luwih-luwih yen duwe kepinteran, kabeh wong kudu ngerti marang kepinteran kita.
j. Ana catur mungkur
Tegese: Ora gelem ngrungokake rerasanan sing ora becik.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong kuwi yen wis dhuwur kawruhe lan alim agamane mesthi ora gelem yen dijak rerasan sing kurang becik tumrape wong liya.sebab saliyane nglakoni dosa, tumindak kaya mangkono iku ora ana paedahe.
Negatif: Siswa padha alok, lho yen ana kegiyatan rasan-rasan ora melu ngrumpi/ora ngrungokake mesthi bakal ketinggalan lan bisa-bisa dadi KUPER (kurang pergaulan).
k. Ana awan ana pangan
Tegese: Anggering srengenge isih sumunar Gusti Allah bakal paring rezeki/panguripan marang makhluke.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong kuna biyen (embah/buyut kita) uripe tansah ayem tentrem. Kabeh ora ana sing padha ngaya anggone golek donya-brana. Panjenengane padha rumangsa cukup, marang apa sing diduweni saengga isih kober ngudang putrane, kumpul kulawargane lan bisa silaturahmi marang sanak-kadange.
Negatif: Siswa kita padha rumangsa ora trima yen wong tuwane sakloron aweh pangan mung apa anane. Dheweke banjr matur, yen urip mono kudu tansah usaha ben keturutan apa sing dadi pepenginane. Adhedhasar panyuwune anak kang werna-werna mau, wong tuwa banjur mburu rupiyah tanpa eling awan lan bengi sarta lali sanak famili.
l. Rukun agawe santosa crah agawe bubrah
Tegese: Kerukunan, ndadekake kasantosan, congkrah ndadekake kerusakan
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Jaman biyen pemudha-pemudhi Indonesia kang beda suku bangsa, agama, lsp padha kumpul saperlu nganakake “Sumpah Pemudha”. Ing tanggal 28 Oktober taun 1928. Pemudha-pemudha Indonesia mau sadhar yen kerukunan iku marakake kuwat lan yen pecah-pecah bakal dimupangatake dening kaum penjajah.
Negatif: Para siswa padha migunakake sesanti kasebut yen arep ana ulangan. Ayo yen nggarap soal ulangan kudu sing rukun anggone “kerja sama” utawa conto-contoan. Sebab, yen rukun bijine bisa apik-apik lan yen ora rukun bijine panggah elek-elek.
Kanthi tuladha kaya ing dhuwur diajab bisaa siswa nerapake sesanti-sesanti kasebut ing sajroning urip saben dinane. Siswa wis ora bakal kleru maneh ing panemune lan negesine kanthi pikiran kang positif. Sebab anane ukara sesanti mono pancen duweni pangangkah kanggo nuwuhake semangat utawa krenteg lan pitutur marang sapa wae.
Tumrape guru basa Jawa anane materi “Ukara Sesanti/Semboyan” mujudake sawijine kalodhangan kanggo nyelipake Pendhidhikan Budi Pekeri. Sebab, tujuane Pendhidhikan Budi Pekerti iku kanggo ngrembakakake “Nilai, Sikap, lan Perilaku” siswa sing bakal nuwuhake akhlak kang mulya.
Yen manut “Pendhidhikan Budi Pekerti Untuk Pendidikan Dasar dan Menengah” (Departemen Pendidikan Nasional Direktorat Jenderal Pendidikan Dasar dan Menengah Jakarta, 2000), strategi tumapake Pendhidhikan Budi Pekerti iku diorganisasekake minangjka bagian integral saka mata pelajaran kang relevan, kayadene: Pendhidhikan Agama Islam (PAI), Pendhidhikan Pancasila dan Kewarganegaraan (PPKn) sarta Pendhidhkan Basa lan Sastra Indonesia. Senajan ta piwulangan Basa Jawa ora katut sinebutake ing kono, nanging matapelajaran Bahasa Daerah (Jawa) dakkira iya banget relevane kanggo nuwuhake budi pekerti luhure siswa kita kasebut.
Nalika aku maca serataning priyayi lihur Wa Santo (KRT Widijatmo Sontodipuro) ing PS edisi 38 – tanggal 22 September 2001, aku dadi kesengsem, kepingin nerapake hamijangane para sepuh duk ing nguni. Kebeneran materi-materi sing diserat mau ana sambung rapete karo piwulangan Basa Dhaerah (Jawa) SLTP.
Ing wulangan kelas 2 cawu 1 SLTP ana Sub Tema “Ukara Sesanti/ Semboyan”. Ing kono ana materi kayadene: Mangan ora mangan yen kumpul, Alon-alon waton kelakon, Rawe-rawe rantas malang-malang putung, Becik ketitik ala ketara, Sapa jujur bakal mujur, Sing salah seleh, Sing goroh growah, Sing weweh bakal wuwuh, Sepi ing pamrih rame ing gawe, Wani ngalah luhur wekasane, Adigang adigung adiguna, Ana catur mungkur, Ana awan ana pangan, Rukun agawe santosa crah agawe bubrah, lsp.
Pancen bener ngendikane pyayi luhur mau, sok-sok slogan-slogane wong Jawa iku mung dadi guyonan. Mula kanggone guru basa Jawa kudu melu cawe-cawe lan enggal-enggal cancut taliwanda saperlu nglurusake panemu-panemu sing kurang trep mungguhe empan lan papane.
Sadurunge, aku iki ya nuwun sewu lho karo pamaos. Ing kene dudu kok aku nggurui utawa minteri, aku mung saderma urun rembug. Yen bisa pamaos mengko ya kersaa nulis, ben dhiskusine dadi rame lan pungkasane padha tambah kawruhe. Nanging aku ya nyuwun pangapura, basaku ora bisa alus kaya panjenengane Wa Sonto. Aku pancen kelairan generasi anyar, dadi bisaku ya basa Jawa Anyar.
Karepku mangkene, nalika kita mulang siswa bab ukara sesanti mau, kita kudu menehi tuladha pengalaman urip ing madyaning bebrayan sing positif lan negatif. Sing positif kudune ditrapake siswa lan sing negatif kudune dibuwang wae. Tuladha:
a.Rawe-rawe rantas malang-malang putung.
Tegese: Kabeh sing ngalang-alangi sedyane, bakal disingkirake.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Nalika jaman perang ngrebut kamardhikan biyen, para pahlawan padha asesanti kaya kasebut. Karepe, sapa wae sing ngalang-alangi gegayuhane para pahlawan mau, sing arep mardhekakake negara Indonesia bakal diperangi utawa disingkirake.
Negatif: Nalika siswa arep melu ulangan banjur asesanti kaya kasebut. Sebab dheweke ora sinau. Pokoke aku kudu nyontek/ngerpek. Sing ora gelem nyontoni utawa nglapurake aku anggone ngerpek kudu disingkirake/diancam arep dilarani.
b. Becik ketitik ala ketara.
Tegese: Becik utawa ala bakal ketara dhewe ing tembe burine.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong iku yen tumindak becik marang liyan mesthi entuk piwales becik uga saka sapepadhane. Senajan piwales mau saka wong liya/dudu sakawit sing dibeciki mau, samono uga suwalike. Lan ing tembe buri sing tumindak becik entuk ganjaran swarga, dene sing ala entuk piwales neraka.
Negatif: asiswa sing mempeng sinanune kok kebeneran bijine eleklan sing nyontek/ngerpek bijine apik-apik. Kamangka bapak ibu gurune ora ngerti tumindake siswa mau. (yen guru mrangguli bab kara ngene, guru kudu bisa njlentrehake yen sejatine biji apik kasebut mung sawijine “kemenangan sesaat’. Durung mesthi yen mengkone bakal nemu kabegjan. E…mbokmanawa siswa sing kaya mangkono mau bakal angel entuk pagawean. Jalaran nalika di-tes ora bisa mangsuli babar pisan).
c. Sapa jujur bakal mujur
Tegese: Sing tumindak jujur bakal nemu kabegjan sejati.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong sing jujur saparipolahe mesthi bakal pinercaya liyan ing kana-kene. Wong-wong kang kaya mangkono banjur dipasrahi jejibahan wigati, kayata: nyekel dhuwit utawa donya brana kang banget ajine.
Negatif: Siswa sing kurang mampu pikirane bakal mbatin, “Wah, yen aku jujur terus nalika ulangan mesthi ajur bijiku. Wis aku daknyonto/ngerpek wae!”
d. Sapa sing salah seleh
Tegese: Sapa sing sengaja tumindak salah bakal konangan.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Maling nyolong sepedhah motor banjur digepuki rame-rame dening masyarakat.
Negatif: Siswa sing bola bali ngerpek nalika ulangan ora nate konangan bapak ibu gurune. Sebab gurune ora pati open lan siswane wasis anggone nyimpen kerpekan.
e. Sing goroh growah
Tegese: Sapa sing tumindak goroh bakal entuk kapitunan.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong sing bola-bali tumindak goroh, lumrahe bakal didohi ing pasrawungan lan ora bakal pinercaya liyan.
Negatif: Siswa sing pinter banget gorohe (profesional), sok-sok malah akeh kancane. Sebab, ngomong sakngomong kepenak dirungokake, nganti sing ngrungokake kepranan atine.
f. Sing weweh bakal wuwuh
Tegese: Sapa sing gelem ngamal mesthi entuk ijol kang ngluwihi ngamale.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong sing seneng dana driyah mesthi bakal entukgentine dudu saka pawongan sing diwelasi mau. Iki uga mathuk karo ajaran agama “Ora bakal entek samubarang kang diwenehake, nanging bakal ditambah makaping-kaping dening Gusti Allah.”
Negatif: Para siswa ora gelem/angel tumindak ngamal, sebab yen dhuwite diamalake bakal entek lan ora bisa njajan.
g. Sepi ing pamrih rame ing gawe
Tegese: Tumandang gawe tanpa duwe kamelikan apa-apa.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong ing padesan yen ngedegake omah utawa duwe gawe mantu/nyunat utawa ndandani dalan, lumrahe nganggo sesanti kasebut.
Negatif: Para siswa kadhang-kadhang duweni panemu, “Kok enak nyambut gawe ora dibayar, lha tenagane, wektune, imbangane apa? Rak rugi. Waktu adalah uang.”
h. Wani ngalah luhur wekasane
Tegese: Sapa sing gelem ngalah bakal nemu kamulyan ing burine.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Kaya dongeng Cinderella utawa Bawang Putih-Bawah Abang. Paraga Cinderella sasuwene urip karo mbakyu-mbakyune, dheweke tansah tumindak ngalah. Pungkasane banjur dadi “Permaisuri”. Semono uga si Bawang Putih tansah ngalah karo Bawang Abang, pungkasane Bawang Abang nemu cilaka.
Negatif: Jarene siswa, yen bocah iku terus-terusan ngalahan mesthi bakal disepelekake liyan. Mulane yen ana sing ngajak gelut, ya ayo diladeni wae.
i. Adigang adigung adiguna
Tegese: Ngendel-endelake kekuwatane, keluhurane, lan kepinterane.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong iku yen duweni kekuwatan (ilmu bela dhiri upamane) utawa keluhuran (putrane pejabat upamane) apadene kepinteran sawijine bab, mesthine ora dituduh-tuduhake marang liyan. Sebab, senajan ta ora dipamerake, suwening suwe wong liya bakal ngerti dhewe. Yen katelune sipat mau malah dipamer-pamerake, wong liya ngarani dhiri kita “sombong”.
Negatif: Jarene siswa, yen kita duwe kekuwatan ora dituduhake liyan, kita diarani licik lan ora duwe daya/tenaga. Yen kita putrane priyayi luhur, ya kudu ngatonake keluhurane wong tuwa kita lan kita kudu luwih onjo, aja nganti kalah karo kanca liyane. Luwih-luwih yen duwe kepinteran, kabeh wong kudu ngerti marang kepinteran kita.
j. Ana catur mungkur
Tegese: Ora gelem ngrungokake rerasanan sing ora becik.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong kuwi yen wis dhuwur kawruhe lan alim agamane mesthi ora gelem yen dijak rerasan sing kurang becik tumrape wong liya.sebab saliyane nglakoni dosa, tumindak kaya mangkono iku ora ana paedahe.
Negatif: Siswa padha alok, lho yen ana kegiyatan rasan-rasan ora melu ngrumpi/ora ngrungokake mesthi bakal ketinggalan lan bisa-bisa dadi KUPER (kurang pergaulan).
k. Ana awan ana pangan
Tegese: Anggering srengenge isih sumunar Gusti Allah bakal paring rezeki/panguripan marang makhluke.
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Wong kuna biyen (embah/buyut kita) uripe tansah ayem tentrem. Kabeh ora ana sing padha ngaya anggone golek donya-brana. Panjenengane padha rumangsa cukup, marang apa sing diduweni saengga isih kober ngudang putrane, kumpul kulawargane lan bisa silaturahmi marang sanak-kadange.
Negatif: Siswa kita padha rumangsa ora trima yen wong tuwane sakloron aweh pangan mung apa anane. Dheweke banjr matur, yen urip mono kudu tansah usaha ben keturutan apa sing dadi pepenginane. Adhedhasar panyuwune anak kang werna-werna mau, wong tuwa banjur mburu rupiyah tanpa eling awan lan bengi sarta lali sanak famili.
l. Rukun agawe santosa crah agawe bubrah
Tegese: Kerukunan, ndadekake kasantosan, congkrah ndadekake kerusakan
Tuladha ing madyaning bebrayan:
Positif: Jaman biyen pemudha-pemudhi Indonesia kang beda suku bangsa, agama, lsp padha kumpul saperlu nganakake “Sumpah Pemudha”. Ing tanggal 28 Oktober taun 1928. Pemudha-pemudha Indonesia mau sadhar yen kerukunan iku marakake kuwat lan yen pecah-pecah bakal dimupangatake dening kaum penjajah.
Negatif: Para siswa padha migunakake sesanti kasebut yen arep ana ulangan. Ayo yen nggarap soal ulangan kudu sing rukun anggone “kerja sama” utawa conto-contoan. Sebab, yen rukun bijine bisa apik-apik lan yen ora rukun bijine panggah elek-elek.
Kanthi tuladha kaya ing dhuwur diajab bisaa siswa nerapake sesanti-sesanti kasebut ing sajroning urip saben dinane. Siswa wis ora bakal kleru maneh ing panemune lan negesine kanthi pikiran kang positif. Sebab anane ukara sesanti mono pancen duweni pangangkah kanggo nuwuhake semangat utawa krenteg lan pitutur marang sapa wae.
Tumrape guru basa Jawa anane materi “Ukara Sesanti/Semboyan” mujudake sawijine kalodhangan kanggo nyelipake Pendhidhikan Budi Pekeri. Sebab, tujuane Pendhidhikan Budi Pekerti iku kanggo ngrembakakake “Nilai, Sikap, lan Perilaku” siswa sing bakal nuwuhake akhlak kang mulya.
Yen manut “Pendhidhikan Budi Pekerti Untuk Pendidikan Dasar dan Menengah” (Departemen Pendidikan Nasional Direktorat Jenderal Pendidikan Dasar dan Menengah Jakarta, 2000), strategi tumapake Pendhidhikan Budi Pekerti iku diorganisasekake minangjka bagian integral saka mata pelajaran kang relevan, kayadene: Pendhidhikan Agama Islam (PAI), Pendhidhikan Pancasila dan Kewarganegaraan (PPKn) sarta Pendhidhkan Basa lan Sastra Indonesia. Senajan ta piwulangan Basa Jawa ora katut sinebutake ing kono, nanging matapelajaran Bahasa Daerah (Jawa) dakkira iya banget relevane kanggo nuwuhake budi pekerti luhure siswa kita kasebut.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar