7. Urun Rembug Bab Panulise Tembung-tembung Jawa

(termuat di Majalah Panyebar Semangat, No.10, Taun 2002)

Nalika aku maca serataning sedulur Soewito (Kebumen) ing rubrik Layang Saka Warga (LSW) sajroning PS no 2 – 12 Januari 2002, aku dadi kepengin melu cawe-cawe bab panulising tembung-tembung Jawa. Ing layang kasebut disuwunpirsakake penulis “puro” apa “pura” sing bener. Samono uga tulisan “Mangkunegoro” apa “Mangkunegara” lan “Pangeran Sambernyowo” apa “Pangeran Sambernyawa”. Sejatine bab iki ana gegayutane karo swara jejeg lan swara miring.
Aksara urip a iku ing tembung-tembung Jawa, pancene ana sing nganggo swara jejeg lan ana sing nganggo swara miring. Wujud panulising pancen a, nanging pamacane warna loro. Sing migunakake swara a jejeg, upamane: jawa (Ind. pulau), maca (Ind. membaca), bala (Ind. laskar), lsp. Dene sing migunakake swara a miring, tuladhane: jawah (Ind. hujan), macak (Ind. berhias), balang (Ind. lempar), lsp.
Kapan ta aksara urip a diwaca nganggo swara jejeg lan kapan uga diwaca nganggo swara a miring? Tembung-tembung Jawa sing tanpa sigeg lumrahe diwaca nganggo swara jejeg, tuladha: gela (ind. kecewa), sela (Ind. senggang), kera (Ind. kurus), lsp. Nanging manawa tembung-tembung mau entuk sigeg, pamacane aksara urip a dadi miring, tuladha: gelas (Ind. tempat minum), selak (Ind. segera), keram (Ind. kejang ), lsp.
Bedane karo basa Indonesia, yen basa Indonesia wujud panulise aksara urip a (vokal a) mung diwaca warna siji, yaiku diwaca kaya swara a miring ing basa Jawa.dadi ketemu aksara urip a ing tembung-tembung basa Indonesia apa wae pamacane tetep padha, senajan ta tembung-tembung mau tanpa sigeg utawa mawa sigeg.
Yen sedulur Soewito nyuwun pirsa “puro” apa “pura” sing bener panulise mesthine “pura” (pamacane nganggo swara a jejeg). Pancen swara a jejeg iku kaya-kaya meh padha swarane karo swara o miring. Mulane yen kurang paham temenan sok-sok dadi lira-liru antarane swara a jejeg karo swara o miring mau.
Tuladha tembung-tembung Jawa sing nganggo swara o jejeg yaiku poso (Ind.mampus), toro (Ind. baju kurung), loro (Ind. dua), lsp. Dene sing mawa swara o miring, upamane posol (Ind. jagung muda), torong (Ind. corong), lorod (Ind. diturunkan), lsp.
Yen panulise swara o jejeg kleru nganggo a jejeg, tembunge dadi beda tegese, upama: loro (Ind. dua) ditulis lara (Ind. sakit), poso (Ind. mampus) ditulis pasa (Ind. puasa), polo (Ind. benak otak) ditulis pala (Ind. rempah-rempah), lsp. Samono uga swara o miring, yen nganti ditulis nganggo a miring, tegese uga beda, tuladhane: bolong (Ind. lubang) ditulis balang (Ind. lempar), lowok (Ind. lowong) ditulis lawak (Ind. pelawak), dhoyong (Ind. condong) ditulis dhayang (Ind. gadis pelayan istana), lsp.
Tuladha liyane maneh bab swara a lan o kang asring lira-liru panulise yaiku: lara-loro, keba-kebo, mata-moto, hama-homo, randha-rondha, dina-dino, gela-gelo, tala-tolo, cara-coro, laga-logo, kana-kono, mrana-mrono, yudha-yudho, laya-loyo, nyata-nyoto, lsp.
Tumrap panulising asma, swara jejeg lan miring ora kena ditrapake. Sebab yen ditrapake bisa geseh karo akte kelairane. Yen manut tata basa mesthine panulisane “Mangkunegara” lan “Sambernyawa” (negoro lan nyowo iku ora ana, sing ana negaralan nyawa ). Nanging yen wilujengan si Jabang Bayi biyen diijabake “Mangkunegoro” lan “Sambernyowo” ya nyumanggakake sing kawogan. Lan pamacane utawa pangundhange ya aja nganggo swara o jejeg (senajan ta panulisane nganggo swara o jejeg). Sebab yen ngaturi nganggo swara o jejeg, dadine kaya wong ngece. Pungkasane ya tetep wae nganggo swara a jejeg.
Wujud panulising asma mono iku akeh lho ing madyaning bebrayan, tuladhane: Pak Utomo, Pak Joyo, Pak Warsito, Pak Warsono, Pak Suwarno, Pak Sukarno, Pak Suwignya, Pak Suwito, Pak Sasmito, Pak Hadi Kusumo, lsp.
Sabanjure, aku uga dadi rada bingung marang pitakon bab tembung “plana”. Yen aku mbukak bausastra Jawa-Indonesia II anggitane S. Prawiroatmojo, taun 1980, kaca 96, ing kono wis katulis “plana” (Ind. pelana). Dadi yen manut bausastra kasebut, tembung plana pancen wis dadi basa Jawa.
Gegayutan karo bab iku uga, aku mbacutake mbukak-mbukak bausastra Jawa-Indonesia kasebut. Pancen ana saweneh tembung kang nunggal wujud kaya panyuwunpirsane sedulur Soewito mau. Tuladha: plapuran (Ind. laporan), plekat (Ind. plakat/undang-undang), plopor (Ind. pelopor), pluwit (Ind. peluit), pluwang (Ind. peluang), blanak (Ind. belanak), blanja (Ind. belanja), blenggu (Ind. belenggu), blimbing (Ind. belimbing), clana (Ind. celana), clacap (Ind. celacap/bunyi-bunyian), clempung (Ind. celempung), gladhag (Ind. geladak), glagah (Ind. gelagah), gledhah (Ind. geledah), glimpang (Ind. gelimpang ), jlajah (ind. jelajah), mlathi (Ind. melati ), mlengos (Ind. melengos), slakangan (Ind. selakangan), slamet (Ind. selamat), slawat (Ind. selawat), slebor (Ind. selebor), slempang (Ind. selempang), tlapak (Ind. telapak), tliti (Ind. teliti), lsp.
Tembung-tembung sing daktulis ing dhuwur, pancen ing basusastra Jawa- Indonesia kasebut ora diwenehi katrangan asale saka basa apa, mbokmanawa wae ya pancen saka basa Indonesia kang wis dibakokake dadi basa Jawa. muga-muga urun rembugku iki entuk tanggapan saka para winasis saengga bisa njembarake wawasaning ilmu kawruhku lan sing kawogan. Nuwun.