3. Tetepungan Karo Tembang Macapat

(termuat di Majalah Jaya Baya, No.14 dan 15, tanggal 2 dan 9 Desember 2001)

Bab kasusastran Jawa iku pancen mujudake salah sijining tema materi piwulangan basa Jawa ing SLTP. Tema kasusastran iki isih diperang-perang maneh dadi sub tema-sub tema, ing antarane yaiku parikan, tembang Macapat, guritan, dongeng (gancaran lawas), crita cekak, lsp.
Ana unen-unen basa Indonesia “Tak Kenal Maka Tak Sayang”. Semono uga basa Jawa, yen ora tepung mesthi wae ora gelem nyemplung. Apa ta sing kudu ditepungake ing kene? Tembang Macapat sing dakkarepake. Yen aku aweh piwulangan marang siswa, tembang Jawa iku dakperang dadi petang golongan yaiku Tembang Dolanan, Tembang Macapat, Tembang Tengahan, lan Tembang Gedhe.
Tembang Dolanan lumrahe diwulangake marang bocah-bocah TK lan SD (kelas I lan 2), kayata: Jaranan, Menthog-menthog, Cublak-cublak Suweng, lsp. Tembang Macapat diwulangake marang siswa SLTP. Ing kene nganggo pathokan 11 warna cacahe. Ora dicritakake anane prabedan antaraning para ahli siji lan sijine, kang duweni panemu 9 warna lan 11 warna. Tembang Tengahan lan Tembang Gedhe ora dijlentrehake mligi ing piwulangan SLTP, mung sinebutake jeneng-jeneng wae. Banjur jeneng-jenenge Tembang Tengahan lan Tembang Gedhe mau sok-sok dienggo “Pengecoh” ing soal-soal ulangan basa Jawa kang awujud “Pilihan Ganda”.
Geneya ditepungake karo Tembang Macapat? Jalaran bocah-bocah wis ora kesengsem babar pisan marang tembang kasebut. Yen kita minangka guru banjur “Putus Asa” malah cures saperangane kasusastran Jawa kita. Nah … ing kene kita wiwit “Main Peran”. Upamane menehi tuladha/nembangake salah sijining Tembang Dolanan banjur nembang Pucung (Tembang Macapat sing paling prasaja). Yen anak-nak dhidhik kita isih durung nggatekake, coba tembangna salah siji Tembang Kreasi Anyar “Teh Poci”, apa “Prau Layar” apa liyane.
Nalika siswa wiwit ketaman atine, kita banjur nepungake Tembang Macapat kang cacahe ana 11 warna mau. Njlentrehake uga kang dadi paugeraning Tembang Macapat kasebut. Paugeraning Tembang Macapat iku ana telung warna, yaiku guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu. Guru gatra yaiku cacahe gatra saben sapada. Guru wilangan yaiku cacahe wanda saben sagatra. Guru lagu yaiku dhong-dhinge swara ing saben pungkasan gatra. Supaya gamblang tanggapane siswa bab paugeran/wewaton Tembang Macapat iki, becike binantu nganggo basa Indonesia. Guru gatra: banyaknya baris setiap bait. Guru wilangan: banyaknya suku kata setiap baris. Guru lagu: jatuhnya vokal setiap akhir baris. Tuladha Tembang Pucung (Paugerane 4 gatra = 12u, 6a, 8i, 12a).
Pucung
Bapak Pucung dudu watu dudu gunung,
Sangkane ing Sabrang,
Ngon-ingone Sang Bupati,
Yen lumampah si Pucung lembehan grana.

Gegayutan karo paugeraning Tembang Macapat kasebut terkadhang siswa iku durung ngerti. Jalaran pemikiraning siswa mung isih tekan tataran apalan wae, durung nganti mangerteni karepe. Kanggo meruhi pangertening siswa, siswa becike tinuntut gawe Tembang Pucung sapada sing isine upamane jenenge kanca-kancane ing kelas. Siswa putri gawe tembang isine jeneng kanca lanang lan siswa putra Tembang Pucunge isi jeneng kanca wadone. Upamane:
Pucung
Tono Yitno Ardiansyah Gatot bagus,
Guntur Riyan Iwan,
Yanto Tarno Supriyadi,
Basuki Kartono Andik Sunar Yana

Sasti Wati Astutik Sri Mamik Luluk,
Narti Darti Susan,
Erawati Dwi Lestari,
Nunuk Puji Saraswati Veni Retna

Yen para siswa wis bisa nyiptakake Tembang Pucung kanthi trep lan laras karo paugerane, ateges siswa mau wis ngerti bab wewatoning Tembang Macapat. Banjur wenehana tuladha maneh Tembang Pucung sing isine cangkriman. Geneya kok isi cangkriman? Sebab Tembang Pucung iku pancen lumrah isi cangkriman.
Kaya kang wis daktulis ing dhuwur mau, iku rak Tembang Pucung wujud cangkriman, dene batangane yaiku gajah. Tuladha liyane maneh:
Bapak Pucung renteng-renteng kaya kalung,
Dawa kaya ula,
Pencokane wesi miring,
Prapteng wisma si Pucung ngumbar suwara.
(batangane sepur)

Tembang-tembang Pucung sing wujud cangkriman sing kaya sing daktulis iku wis umum banget. Saking umume nganti bocah-bocah weruh sadurunge tinulis lan tinerangake. Mulane, dadi ora narik maneh tumraping siswa. Ing ngisor iki tuladha Tembang Pucung wujud cangkriman anggitane Bapak Sudira, widya swara nalika Penataran Basa Jawa ing SMUN 3 Jombang tanggal 17-21 September taun 1998. panjenengane uga ngasta guru ing SLTPN 6 Surabaya.
Pucung
Bapak Pucung bojo slawe ora bingung,
Malah enak-enak,
Didis mangan pinggir kali,
Bubar mangan Pucung slulup sesamberan.
(batangane: bebek lanang)

Bapak Pucung angger butuh ngambung-ambung,
Yen juragan mangan,
Ngglibet sinambi ngriwuki,
Yen wis oleh Pucung nggereng karo mangan.
(batangane: kucing)

Bapak Pucung yen kesinggung adhuh biyung,
Bisa ngejur omah,
Nadyan mobil ra preduli,
Pucung mendha lamun ta siniram tirta.
(batangane: geni)

Bapak Pucung dudu terob dudu panggung,
Pidhato lan nembang,
Kala-kala ngiwi-iwi,
Tawa barang ludruk wayang uga ana.
(batangane: televisi)

Kanthi tuladha kaya ing dhuwur diajab bisaa siswa kreatif gawe Tembang Pucung liya sing beda karo tuladhane guru kasebut. Nah, kaya mangkono iku wis nate dakuji-cobakake marang siswaku. Wah asile nges banget. pranyata siswa “besemangat” lan dadine tembange maneka warna sarta lucu-lucu.
Caraning yasa Tembang Pucung wujud cangkriman yaiku ing wiwitane kudu nemtokake dhisik batangane. Upama batangange kalung emas. Kalung iku rak cumanthel ing gulu. Yen bahane saka emas, mesthi larang regane. Lumrahe sing nganggo para wanita. Nalika den anggo nambah ayuning wanita kasebut. Wujud tembange kaya mangkene:
Pucung
Bapak Pucung manggonmu nyanthol ing gulu,
Rega tansah larang,
Karemane para putri,
Yen den anggo nambah sulistya wanita.

Sabanjure, yen siswa bener-bener paham bab Tembang Pucung lan paugerane, diterusake maneh menyang Tembang Macapat liyane. Ing kene yen arepe ngripta tembange kudu dilarasake karo watakling tembang. Tuladha yasa Tembang Maskumambang (4 gatra = 12i, 6a, 8i, 8a).
Maskumambang
Dhuh-dhuh adhuh Gusti Allah pundhen mami,
Lunturna aksama,
Mring kadangku basa Jawa,
Yeku Poer Adhi Prawata.

Sampun aweh pasiksa maring Poer Adhi,
Pambelaning basa,
Sastra lan budaya Jawi,
Tan pamrih rila legawa.

Tuladha Tembang Gambuh (5 gatra + 7u, 10u, 12i, 8u, 8o)
Gambuh
Gusti Allah Kang Luhur,
Paringana gantos pyayi agung,
Gantosing pujangga empu basa Jawi,
Kang ngabekti kathah sampun,
Suripan Sadi Hutomo.

‘Nggal wonten gantosipun,
anak-putu saking pyayi agung,
supadosa basa Jawi boten mati,
mugi wonten ingkang purun,
labuh basa lair batos.

Adhedhasar tuladha kang maneka warna lan panjurung saka guru sarta binarengi methode kang bisa mranani atining siswa, Insya Allah anak-anak dhidhik kita gelem nyemplung kanggo nyinau Tembang Macapat. Yen wis gelem nyemplung ing tembene mesthi ora bakal keduwung samangsa ketemu karo Tembang Macapat. Eh …mbok manawa Tembang Macapat kita disinau dening bangsa manca, kaya saperangan kabudayan Jawa liyane. Kita minangka guru basa Jawa aja kebak ing pangarep-arep, anaa siji utawa loro siswa wae ing saben kelas sing seneng kanthi tumemen utawa kapiadreng marang materi kita, kita kudu matur nuwun lan nedha nrima. Kanthi mangkono basa lan kasusastran kita ora bakal cures.
Kaya ngendikane ibu-ibu PKK kang bijak, anak-anak kita dudu ora seneng sayur, nanging ora ditepungake karo sayur. Mulane, ya ora mokal yen ilate durung kulina. Dadine ya ora ngerti apa iku sayur gambas, klentang, semanggi, genjer, katu, lsp. samono uga panganan kaya dene ganyong, uwi, gembili, suweg, mbote, lsp. weruhe mung dunkin donat, kentucy fried chiken, humberger, chiki, pizza, lsp. Pancen ya ora wanuh, mulane ya ora weruh saengga ora entuk kawruh, sabanjure tetep ora wawuh.