4. Melu Cawe-cawe Bab “Rembug Ejaan Basa Jawa”

(termuat di Majalah Panyebar Semangat, No.1, tanggal 6 Januari 2001)

Sadurunge aku nyuwun ngapura, kok ya kumawani aku melu cawe-cawe. Dakpikir mumpung ana kalodhangan lan sing kapacak ing PS no. 51 iki ana sambung-rapete karo karirku minangka guru.
Nalika maca serataning Bapak Suparto Brata, aku dadi kelingan anggone mulang murid-muridku ing SLTP. Tembung-tembung aswara jejeg lan miring iku materi piwulangan kelas loro cawu loro. Tembung kang migunakake a jejeg, upamane: ula sawa, bapa, jawa, lsp. sing migunakake a miring, upamane: sawah, bapak, jawah, lsp. tembung sing nganggo swara i jejeg: kali, ali-ali, ASI, lsp. Dene sing nganggo i miring: kalih, balik, asih, lsp. Tembung sing mawa u jejeg kaya ta: waru, payu, lampu, lsp lan sing ngemu u miring: warung, payung, Lampung, lsp. tuladha tembung mawa swara o jejeg: toko, kaco, coro, lsp dene kang aswara o miring: tokoh, kacong, corong, lsp. tembung kang ngemu swara e (taling) aswara jejeg: tempe, sate, upamane, lsp lan sing nganggo swara e miring: tempeh, saten, apamaneh, lsp. tumraping tembung-tembung mawa e (pepet) ora ana swara jejeg lan miringe.
Anggonku nerangake marang siswa, kabeh swara jejeg lumrahe tembung-tembunge aswara menga utawa tanpa sigeg, dene sing miring umume nganggo sigeg. Nanging ya ana uga sing nyebal saka tatanan, kaya: bebek (Ind.bibi) lan bebek (Ind. binatang).
Gegayutan karo swara jejeg lan miring iki, aku sarujuk banget marang gagasaning Bapak Suparto Brata, tembung: ora, nyonya, sepedha, Medina, Eropa, lsp kabeh mau ditambahi h, saengga dadi: orah, nyonyah, sepedhah, Medinah, Eropah. Iki bisa kanggo nggampangake kanca guru anggone aweh piwulangan.
Nanging sok-sok ya isih sarepotan tumraping guru. Sebab lingkungan isih durung nyengkuyung trape tata basa mau. Ing bebrayan isih kita prangguli tulisan-tulisan kaya ta: Arek-arek Suroboyo, Kebun Binatang Suroboyo, Terminal Joyoboyo, lsp. Ing kaset-kaset VCD sing mligi Tembang Jawa Anyar, irah-irahan lan cakepane uga katulis mangkono, upamane: yo konco, koyo wong kelangan, ojo ngono, ojo gelo, opo kuwi, lsp. akibate siswa yen latihan dhikte, nulis tembok dadi tembak, kebo dadi keba, loro dadi lara, rondha dadi randha, bolong dadi balang, lowong dadi lawang, lsp.
Swara jejeg lan miring a utawa o ora kena ditrapake ing jenenge wong. Nuwun sewu upamane Pak Suparto Brata ora kena katulis Suparta Brata, senajan ta anggone ngucap o – ne winaca a jejeg dudu o jejeg. Iki rak manut prajanjen nalika wilujengan si Jabang Bayi . yen nganti asma Suparto Brata winaca nganggo o jejeg, dadine kaya wong ngece. Samono uga jeneng Nunung ya ora kena diundang Nonong utawa Nanang. Awit anggone ngucapake dhewe-dhewe.
Banjur, tembung-tembung sing ngemu “bunyi pelancar”, anggonku nerangake marang siswa yaiku kanthi cara mbedakake antaraning tembung lingga lan tembung andhahan. Tumraping tembung-tembung kang wujud lingga “bunyi pelancar” kudu katulis, kaya ta: priya, beya, tiyang, tuwa, guwa, kulawarga, ruwang, kuwat, lsp. Dene sing awujud tembung andhahan ora kena katulis ngono, upama: jejodhoan ora tinulis jejodhowan, pagawean ora tinulis pagaweyan, tukua ora tinulis tukuwa, balia ora tinulis baliya, lsp. geneya mangkono? Sebab tembung jejodhoan asale saka lingga jodho, didwipurwakake, banjur entuk panambang an dudu wan. Tembung pagawean asale saka lingga gawe, entuk ater-ater pa lan panambang an dudu yan., tembung tukua asale saka lingga tuku, entuk panambang a dudu wa., lan tembung balia asale saka bali + a. Perlu pamaos uningani yen panambang wan, yan, wa, lan ya iku ora ana ing basa Jawa., sing ana yaiku an lan a.
Gegayutan karo “bunyi pelancar” kasebut pancen beda karo ing Basa Indonesia. Yen basa Indonesia “bunyi pelancar” ora kena katulis, mung ing pangucapan wae, kaya ta: pria, bea, tiang, tua, gua, keluarga, ruang, kuat, lsp.
Bab huruf d (Indonesia), anggonku aweh piwulangan mung mangkene: kabeh tembung kang mawa d (Indonesia) lumrahe tinulis nganggo dh ing basa Jawa (iki ora kalebu ater-ater di), tuladha: dokter (Ind) tinulis dhokter (Jw), dalang dadi dhalang, dada dadi dhadha, lsp.
Tembung-tembung kang mawa ater-ater anuswara n lan m, kudune mujudake tembung kriya. Awit ater-ater anuswara iku gunane kanggo ndhapuk tembung kriya. Yen ater-ater kasebut ora ndadekake tembung kriya tumraping tembung andhahan mau, ya mesthine ora tinulis wae, kaya ta: dhuwur ora katulis ndhuwur. Jenenge kuta, kaya: mBali, mBandung, mBogor, mBabat, mBesuki, lsp kudune ora katulis mangkono. Nanging pamacane wae pancen kudu mangkono. Iku rak mung ngetrepake rasaning basane amrih luwese.
Kanggone tembung mbak lan mbok apadene mbokmanawa, wuwuhan m ing ngareping tembung pancen ya perlu, nanging m ora minangka ater-ater anuswara. Sebab mbak saka tembung si +embak, mbok asale saka si +embok lan mbokmanawa asale saka tembung ambok + manawa. Saliyane kanggo ngetrepake rasaning basane, wuwuhan m ing tembung kasebut kanggo mbedakake antarane mbak (Ind. kakak) lan bak (Ind. tempat cucian), mbok (Ind. orang tua) lan bok (Ind. tempat tidur bayi).
Tembung lingga pungkasan wanda menga sing entuk panambang ake, sigeg k pancen dibutuhake, kaya ta: bali – dibalekake, lunga – dilungakake, bodho – dibodhokake, tuku – ditukokake, sate – disatekake, lsp. Sebab bab iki ana sambung rapete karo caraning maca, sing asale diwaca nganggo swara jejeg (tembung linggane) banjur diwaca nganggo swara miring (tembung andhahane).
Tumraping tembung kang ngemu “Huruf Diftong” utawa vokal rangkep ing Basa Indonesia, Basa Jawa ora duwe. Dadi yen nulis ai dadi e (taling) lan au dadi o. tuladha: pegawai (Ind) dadi pegawe (Jw), balai dadi bale, partai dadi parte, bangkai dadi bangke, kerbau dadi kebo, bangau dadi bango, lsp.
Kaya ngendikane Bapak Suparto Brata, yen putrane kliru kabeh anggone ngetrepake EYD-ne, senajan ta wis dadi sarjana, dakkira ya ora Bapak Supato Brata piyambak sing nyarirani mangkono. Anakku dhewe ya ngono, uga murid-muridku. Wis tulisane uwelek banjur tata basane ora karu-karuan. Sok-sok ya isih keprungu basa “Kesinia takbikina kue!” utawa “Makanen kuene enak kok!” Iki basa apa ta ya? Luwih-luwih nggunakake basa Jawa, kadhang-kadhang “Bapak dhahar kula siram” utawa “Kula dhahar rumiyin, Ibu mangke mawon nedhane!”
Perlu kawuningana yen guru-guru Basa Jawa mono lumrahe mung cakupan, bebasan timun wungkuk jaga imbuh. Dadi yen kekurangan jam utawa durung 24 jam (sarana keluwihan guru tumraping vak tartamtu0, banjur kajibah mulang Basa Jawa. kamangka guru-guru mau durung duwe SIM Guru Basa Jawa. sing dadi bakune, angger “Wong Kulonan” (saka Madiun, Magetan, Kediri, lsp) mesthi dicekeli mulang Basa Jawa lan dianggep bisa Basa Jawa. sejatine ya durung mesthi mangkono. Coba panjenengan pirsani, apa wong Indonesia mesthi bisa mulang Basa Indonesia? Dakkira ya ora, wong materi basa iku akeh, ana wacana, kawruh basa, tata basa utawa paramasastra, nulis (aksara Jawa lan ngarang), unggah-ungguh basa, lan kasusastran. Mula ya isih kudu sinau, ya maguru, ya kudu entuk penataran, ya melu MGMP kanggo nambahi wawasan kawruhe mau. Nanging, sarehne kanggone guru-guru basa Jawa iku yen mung ana perlune wae, tarkadhang bubar sinau lan melu MGMP, taun ngarepe wis ora kajibah mulang Basa Jawa maneh. Iki kabukti ing dhaerahku, sing dadi anggota MGMP Basa Jawa, paragane gonta-ganti. Mula yen murid-murid ora bisa, ya ora kena nyalahake sapa-sapa, apa iku gurune, apa muride, apa lingkungane, apa kurikulume, lsp. Saiki prayogane kepriye bisane rancag lumakune lan amrih becike.
Gegayutan karo iku kabeh, aku sarujuk banget marang usulan-usulaning Pak Poer Adhi Prawoto, S.Pd (Solo) marang pamarentah ing KBJ III mengko (kaya ing PS no. 49). Muga-muga 6 poin usulan kasebut bisa ditampa dening pamarentah, saengga nasibe Basa Jawa mundhak apik. Bisaku ya mung ndonga lan ngarep-arep sarta ngrungokake saka njaba, sebab kadhare mung guru rasane ora kuwawa yen arepe melu KBJ III kang samono akehe waragade. Nuwun.